Ηρακλής

I

Μυθολογικός ήρωας. Η φήμη του κάλυπτε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο· θεωρείται ενσάρκωση της ίδιας της ιδέας του ήρωα. Στον Η. πραγματικά συγκεντρώνονται όλα τα χαρακτηριστικά (μυθικά και πολιτιστικά) της ηρωικής υπόστασης: θεϊκή γέννηση, ανατροφή, εξιλέωση για κάποιο αμάρτημά του, βίαιος θάνατος και ηρωοποίηση. Γιος του Δία και της Αλκμήνης, ο Η. ανατράφηκε από τον κένταυρο Χείρωνα, δάσκαλο πολλών ηρώων, καθώς και από διάφορα άλλα μυθολογικά πρόσωπα, όπως o Λίνος, ο Κάστωρ κ.ά., από τους οποίους διδάχθηκε τις δραστηριότητες εκείνες στις οποίες οι ίδιοι είχαν διαπρέψει (μουσική, πάλη κλπ.). Η παράφορη οργή του τον ώθησε σε πράξεις βίας και σοβαρά αμαρτήματα, όπως o φόνος της συζύγου του, Μεγάρας, και των παιδιών του. Για εξιλέωση από τον ανόσιο αυτό φόνο, ένας δελφικός χρησμός του επέβαλε να προσφέρει τις υπηρεσίες του για 12 χρόνια στον Ευρυσθέα, τον βασιλιά της Τίρυνθας. Το τέλος του ήρωα υπήρξε τραγικό και έδωσε το θέμα στην τραγωδία Τραχίνιαι του Σοφοκλή. Η σύζυγος του ήρωα, Δηιάνειρα, επειδή υποπτευόταν τον δεσμό του με την Ιόλη, του έστειλε έναν χιτώνα, τον οποίο προηγουμένως είχε βυθίσει στο δηλητηριώδες αίμα του κένταυρου Νέσσου, νομίζοντας ότι με τον μαγικό αυτό τρόπο θα εξασφάλιζε την ερωτική πίστη του συζύγου της. Φρικτοί πόνοι έζωσαν το σώμα του ήρωα μόλις τον φόρεσε. Επειδή δεν μπορούσε να αποσπάσει τον χιτώνα που κατέτρωγε τις σάρκες του, ανέβηκε στην κορυφή της Οίτης, και ρίχτηκε σε μια φωτιά που άναψε ο ίδιος και έγινε ολοκαύτωμα. Κατά τον μύθο, ο Δίας τον τύλιξε μέσα σε ένα σύννεφο και –αφού τον οδήγησε στον Όλυμπο– του χάρισε την αθανασία.

Ολόκληρος ο ελληνικός κόσμος και o κόσμος που δέχτηκε την ελληνική πολιτιστική επίδραση (όπως η Ιταλία και η Ρώμη) γνώρισε και τίμησε τον H., ταυτίζοντάς τον συχνά με άλλους τοπικούς ήρωες. Στον Η. αποδίδονται τα πιο διαφορετικά κατορθώματα, η περισσότερο διαδεδομένη όμως παράδοση αναφέρει δώδεκα. Πρόκειται για τους δώδεκα άθλους που πραγματοποίησε εκτελώντας διαταγές του Ευρυσθέα: 1) εξόντωσε το άτρωτο λιοντάρι της Νεμέας (το έπνιξε με τα χέρια του και εικονίζεται σε διάφορα αρχαία έργα τέχνης να φορά τη δορά του)· 2) σκότωσε τη Λερναία Ύδρα, δράκοντα με εννιά κεφαλές, που ζούσε στα έλη της λίμνης Λέρνης· 3) καταδίωξε και έπιασε ζωντανό τον κάπρο του Ερύμανθου και τον παρέδωσε στον Ευρυσθέα· 4) έπιασε επίσης ζωντανή την έλαφο με τα χρυσά κέρατα και τα χάλκινα πόδια, έπειτα από επίπονη καταδίωξη· 5) εξολόθρευσε τις Στυμφαλίδες όρνιθες, τερατώδη πουλιά που τρέφονταν με ανθρώπινες σάρκες και μόλυναν την ομώνυμη λίμνη· 6) έπιασε ζωντανό στην Κρήτη τον ταύρο του Μίνωα και τον μετέφερε στις Μυκήνες· 7) καθάρισε μέσα σε μία μόνο ημέρα τους στάβλους του Αυγεία, βασιλιά της Ήλιδας, του οποίου τα ζώα έφταναν τις τρεις χιλιάδες· για να το κατορθώσει αυτό, o H. παροχέτευσε τα νερά του Αλφειού και του Πηνειού μέσα από τους στάβλους, όπου είχαν συσσωρευτεί τεράστιοι όγκοι κόπρου· 8) συνέλαβε και έφερε στον Ευρυσθέα τα άλογα του Διομήδη, βασιλιά της Θράκης, τα οποία τρέφονταν με σάρκες ανθρώπων· τον ίδιο τον Διομήδη, για να τον τιμωρήσει, τον έριξε να τον κατασπαράξουν τα μανιασμένα του άλογα· 9) έφερε τη ζώνη της Ιππολύτης, βασίλισσας των Αμαζόνων, και την προσέφερε στη θυγατέρα του Ευρυσθέα· 10) άρπαξε την αγέλη των γιγαντιαίων βοδιών του Γηρυόνη, βασιλιά των Βαλεαρίδων, αφού σκότωσε τον ίδιο, τον σκύλο Όρθρο και τον βοσκό Ευρυτίωνα, που τα φύλαγαν· 11) έκλεψε και έφερε στον Ευρυσθέα τρία χρυσά μήλα από τον κήπο των Εσπερίδων· 12) κατέβηκε από το Ταίναρο στον Άδη και έφερε στον επάνω κόσμο τον φοβερό φύλακά του, τον σκύλο Κέρβερο.

Η παράδοση θεωρούσε τον H. πρότυπο αρετής. Η τραγική και η κωμική ποίηση ανέβασε στη σκηνή επεισόδια από τον μύθο του· η ταφική τέχνη τον έκανε σύμβολο αθανασίας.

Τον H. τιμούσαν και στη Ρώμη από τα πρώιμα χρόνια. Σύμφωνα με τον ρωμαϊκό μύθο ο H., επιστρέφοντας από την εξόντωση του Γηρυόνη, πέρασε από την περιοχή όπου αργότερα θα θεμελιωνόταν η Ρώμη και εκεί ληστεύτηκε από τη συμμορία του τερατώδους Κάκου· ο H. όμως τον εξόντωσε και έχτισε στο σημείο αυτό έναν βωμό αφιερωμένο στον Juppiter inventor.

Ο Ηρακλής, ο ήρωας που συνδυάζει όλα τα χαρακτηριστικά της ηρωικής παράδοσης, απεικονίζεται σε αττικό αγγείο να αγωνίζεται εναντίον της Λερναίας Ύδρας.

Ο Ηρακλής και το ελάφι με τα χρυσά κέρατα· εικονογράφηση σε αττικό αμφορέα.

Ο Ηρακλής μάχεται κατά του Γηρυόνη, τρισώματου φτερωτού γίγαντα, τα βόδια του οποίου έπρεπε να φέρει στον Ευρυσθέα· παράσταση χαλκιδικού αμφορέα του 6ου αι. π.Χ. (Εθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι).

II

(β’ μισό 4ου αι. π.Χ.). Νόθος γιος του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Μητέρα του ήταν η χήρα του Μέμνονα, Βαρσίνη. Παρότι η Βαρσίνη δεν είχε ποτέ αναγνωριστεί ως νόμιμη σύζυγος του βασιλιά, ο Πολυσπέρχων επιδίωξε να υποστηρίξει κληρονομικά δικαιώματα του Η. στον θρόνο το 310 π.Χ., όταν είχε σκοτωθεί η Ολυμπιάδα και είχε δολοφονηθεί από τον Κάσσανδρο ο γιος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Αλέξανδρος, μαζί με τη μητέρα του, Ρωξάνη. Ο Η. ήταν τότε 21 ετών. Ο Πολυσπέρχων τον κάλεσε μαζί με τη μητέρα του από την Πέργαμο, όπου ζούσε αφανής, υποστηριζόμενος από όσους ήταν αντίπαλοι του Κάσσανδρου. Μεγάλη υποστήριξη του έδωσαν ιδίως οι Αιτωλοί, και ο Πολυσπέρχων κατόρθωσε να μαζέψει στρατό από 20.000 πεζούς και 1.000 ιππείς. Ο Κάσσανδρος όμως υποσχέθηκε με επιστολή του στον Πολυσπέρχονα να του δώσει τις προηγούμενες κτήσεις του στη Μακεδονία και να μοιράσει μαζί του την εξουσία του στην Ευρώπη, αν παραμέριζε τον νόθο γιο του Αλέξανδρου. Του έστειλε δώρο εκατό ταλάντων και έτσι o Πολυσπέρχων κάλεσε τον Η. σε δείπνο και τον στραγγάλισε.

III

(Αστρον.). Αστερισμός στα Β του ζωδιακού κύκλου, ανάμεσα στους αστερισμούς της Λύρας, του Οφιούχου, του Βορείου Στεφάνου και του Δράκοντα. Περιλαμβάνει πολλούς αστέρες 3ου και 4ου μεγέθους καθώς και δύο σφαιρωτά σμήνη: το Μ13 ή NGC6205, 5ου μεγέθους, το οποίο, όταν η νύχτα είναι καθαρή και χωρίς την παρουσία της Σελήνης, φαίνεται με γυμνό μάτι σαν φωτεινή κηλίδα ανάμεσα στους αστέρες η και ζ Η. και Μ92 (ΒΑ του Η.) και είναι ορατό με μικρό τηλεσκόπιο. Τα δύο αυτά σμήνη αναλύονται με δυνατό τηλεσκόπιο σε δεκάδες χιλιάδες αστέρες, συμπυκνωμένους προς το κέντρο. Η διάμετρός τους είναι αντίστοιχα 10’ και 8’ και η απόσταση 34.000 και 36.000 έτη φωτός. Ο αστέρας α είναι διπλός με ανώμαλη μεταβλητή λάμψη 2,74 έως 4,0, ενώ ο β έχει αστρικό μέγεθος 2,78 και φασματικό τύπο G8 III.

Η απόσταση του Η. είναι 103 έτη φωτός και πλησιάζει τη Γη με ταχύτητα 25,5 χλμ. /δευτ.